De wording van Albanië in 3 boeken

De geschiedenis van Albanië heeft me altijd geïnteresseerd omdat die zo afwijkend en bijzonder is. Albanië werd het Noord-Korea van Europa onder Enver Hoxha, toen het land een totaal geïsoleerde socialistische dictatuur was. De partizanenstrijd tegen de as-mogendheden die daaraan vooraf ging en waarvan de talloze monumenten nog steeds getuigen. De operettekoning Zog, die van 1922 tot 1939 de leider was van het land tot hij door Mussolini werd gewipt. Albanië was een lullig landje om koning van te zijn, maar natiestaten met koningshuizen waren in de mode. Ik bezocht een aantal jaren geleden Zogs koninklijke paleis net buiten Tirana, en dat getuigde niet echt van grootsheid.

Voor Zog was er een andere koning te rijk: Wilhelm zu Wied – familie van onze eigen Wilhelmina – werd door de grootmachten in het zadel getild nadat Albanië zich op 28 november 1912 onafhankelijk verklaarde van het Ottomaanse Rijk. Een Balkanoorlog verder (1912-1913) was er flink wat grondgebied ingepikt door Servië, Montenegro en Griekenland. Tijdens de Vrede van Londen op 29 juli 1913 werden de nieuwe grenzen vastgesteld. Albanië raakte onder meer Kosovo kwijt aan Servië en ander grondgebied, waardoor veel Albanezen buiten Albanië terecht kwamen. Nog steeds een bron van ellende.

Albanië was het wilde oosten. Bloedwraak was hier helemaal het ding, elke man had een geweer, clans vochten elkaar de tent uit. De loyaliteit ging naar de familie of clan, niet naar Albanië, laat staan naar een koning die je door de grote mogendheden door de strot was geduwd. Er moest nog behoorlijk getimmerd worden aan de natiestaat. Nederland nam deel aan de eerste vredesmissie ooit, die tot doel had om een gendarmerie op te zetten om enige orde in de chaos te scheppen en Zu Wied te helpen om dit wilde oosten te temmen.

Groter dan het leven – Koen Vossen

Vorig jaar kwam ‘Groter dan het leven’ uit, de biografie van Jan Fabius door Koen Vossen. Fabius was oorlogscorrespondent tijdens de Eerste Balkanoorlog en daarna als eerste luitenant van de veldartillerie aanwezig bij de vredesmissie, die – net zoals latere vredesmissies – niet bepaald vredig verliep.

In ‘Groter dan het leven’ wordt op heerlijke wijze kond gedaan van Fabius’ roekeloze avonturen, waarvan het een wonder is dat één persoon die allemaal heeft meegemaakt en overleefd. Historicus Vossen schrijft prettig compact en vindt in Fabius een prachtige persoon om de Nederlandse en wereldgeschiedenis van een groot deel van de vorige eeuw aan op te hangen. Voor mij zijn de avonturen op de Balkan en in de Sovjet-Unie tijdens de revolutie – waar hij verhoord schijnt te zijn door ene Stalin – het meest interessant, maar ook wat daarna gebeurt is meer dan bijzonder: Fabius woont langere tijd in China, Japan en ‘ons Indië.’ Na de Tweede Wereldoorlog doet hij nog een gooi naar de macht, dit onder meer via de Boerenpartij van boer Koekoek.

Zes maanden in Albanië – Jan Fabius

Tijdens de boekpresentatie van Groter dan het leven – ik ken Koen – vertelde ook Gerda Mulder wat over de Albanië in relatie tot Fabius. Ik had toevallig al eens contact met haar over een Albaniëreisgids. Zij schreef het nawoord in een recente heruitgave van ‘Zes maanden in Albanië’, waarin Jan Fabius verslag doet van de vredesmissie in Albanië. Fabius schrijft met flair en het beleg van Dürres, waar hij het bevel voert over de artillerie, is ongemeen spannend. Het lijkt ‘In de ban van de ring’ wel. Je leert ook het land in al zijn diversiteit en chaos kennen, met veel couleur locale, bijvoorbeeld over de vrouwen die door de bergbewoners als lastdier worden ingezet op weg naar de markt van Scutari, tegenwoordig Shkodër aan het gelijknamige meer. Grappig te lezen dat ook toen tabak op de markt een belangrijk product was, naast de vissen uit het meer die in emmers naar adem zaten te happen: mannen stalden de stapels tabaksbladeren – echte verse tabak zonder enige toevoeging, niks geen filtersigaretten – uit over krukjes.

Wat tot op heden een probleem is in Albanië, is de bloedwraak: ‘In dit land, waar een elk zijn eigen rechter is, is ook ieder huis feitelijk een fort.’ Bij gebrek aan centraal gezag en centrale rechtspraak werd de lekka Djuka Djin ingevoerd: de dood van een familielid en diefstal moesten met de dood worden gewroken. Fabius merkt hierover fijntjes op: ‘Het oog om oog moge een vreselijke wet zijn, maar het is tenminste de enige uitvoerbare wet.’ Tuberculose en bloedwraak streden in die jaren om wie het meeste slachtoffers maakte.

‘Zes maanden in Albanië’ kwam uit in 1918 toen er nog ouderwets geschreven werd over minderwaardige volkeren: ‘De Albanees houdt niet erg, net zo min als alle oosterlingen, van werken.’ De verschillende Albanese stammen deden ogenschijnlijk een wedstrijd in onbetrouwbaarheid. Van de ‘westerlingen’ waren de Italianen met stip het minst betrouwbaar. Fabius trok zelf de les uit zijn Albanese avonturen dat ‘…een volk, in zichzelve verdeeld, bestuurd door zwakke regeerders ten ondergang gedoemd is; moge ook ons volk deze les ter harte nemen!’ En toen brak de Eerste Wereldoorlog uit waarin Nederland neutraal bleef.

Het donkere jaar – Ismail Kadare

Een ander boek dat tijdens de boekpresentatie onder de aandacht werd gebracht, is ‘Het donkere jaar’ van de bekendste en grootste schrijver van Albanië, onder meer bekroond met de Booker Prize, die vorig jaar overleed. Het donkere jaar in het boek is 1913. Kadare beschrijft op magisch-realistische wijze de strijd die er is om het Albanese grondgebied tussen Serviërs, Turken, Albanese moslims en christenen. Een oorlog die net zo chaotisch is als de toestand van het land waarin hij woedt. Ook Von Wiedt komt voorbij in het boek. Het is vaak onduidelijk wie tegen wie strijdt, maar daar gaat het in deze roman ook niet per se om. Het gaat om de verhalen, de legenden. En uiteindelijk komt ook aan een donker jaar uiteindelijk een eind.

Deze boeken kan ik alledrie van harte aanbevelen als je meer wilt weten over een vreemde episode uit de geschiedenis van Albanië. ‘Het donkere jaar’ als geromantiseerde versie, ‘Zes maanden in Albanië’ als ooggetuigenverslag en ‘Groter dan het leven als’ synthese hiervan, maar dan met een veel langere uitloop (tot 1964), een meeromvattende thematiek en grotere geografische reikwijdte.